ząb

1. Bronić się, bronić kogoś, czegoś zębami i pazurami «bronić się, bronić kogoś, czegoś, walczyć o kogoś, o coś z zaciekłością, z pasją, nie licząc się z niczym»: Mojej odrębności (czyli wyższości) bronić będę zębami i pazurami. J. Błoński, Forma. Jeżeli rozejrzymy się wokół po świecie to zobaczymy, że wolne są tylko niektóre społeczeństwa. Te, które naprawdę uznają wolność za najwyższą wartość i gotowe są w każdej chwili bronić jej – zębami i pazurami – przed wszystkimi wrogami, zewnętrznymi, i wewnętrznymi. Cash 5/1993.

2. żart. Coś kogoś kłuje, kole w zęby (w ząbki) «coś komuś nie smakuje, ktoś nie chce czegoś jeść»: – Tak to i jest na tym świecie. – Jeden głodny, drugiego chleb kłuje w zęby. T. Konwicki, Dziura. – Jestem głodna jak wilk – z apetytem zajadając, powiedziała Ala. – A ty co, w zęby cię kłuje, że prawie nic nie jesz? W mojej obecności żadnej diety cud nie będziesz uprawiała, zabieraj się do jedzenia (...). W. M. Korczyńska, Wróć.

3. pot. Coś na ząb «coś do zjedzenia»: Pani Basiu, coś na ząb! Bardzo żeśmy tu z towarzyszami wygłodniali. S. Łubiński, Ballada. – Dobra, możemy się nie spieszyć. Dokończysz za to swoją „gadkę”... – Pod warunkiem, że przygotujesz coś „na ząb”, i to zaraz. Poznaj 11/1960.

4. pot. Dostarczyć, przynieść itp. coś komuś w zębach «dostarczyć, przynieść itp. coś zgodnie z umową, wywiązując się z obowiązku»: Jutro do dziewiątej masz się ze mną skontaktować i przynieść te programy w zębach. M. Bukowski, Wysłannik.

5. Dzwonić, szczękać, zaszczękać zębami; zęby dzwonią, szczękają, zaszczękały komuś «trząść się, dygotać z zimna, ze strachu; ktoś się trzęsie, dygocze z zimna, ze strachu»: (...) patrzyli się jeden przez drugiego, twarze mieli blade, oczy przymrużone, dzwonili zębami i tarli ręce. J. Głowacki, Café. (...) dwie pary mundurowych przeszukiwały z latarkami cały teren. Na szczęście nie zbliżali się do krawędzi basenu, więc nie dojrzeli pływaka, który szczękał zębami, starając się stopić w jedno z zielonkawym tłem narożnika. P. Siemion, Łąki. Tam były ucieczki, podkopy... Oflag to było życie! Rozumie pan? Życie!... A tu... – zamilkł, lecz dygotał, aż mu zęby szczękały. J. Krzysztoń, Obłęd.

6. Mówić przez zęby «mówić coś wolno, cicho i najczęściej ze złością, oddzielając wyrazy od siebie»: Nu, mnie złość sparła. Podchodzę (...) i mówię przez zęby: – Odstań ty od niego. Po rusku gada, bo po polsku jeszcze nie nauczony. I tyle. H. Auderska, Lato.

7. pot. Nie umieć, nie znać, nie rozumieć itp. czegoś ani (ni) w ząb «nie umieć, nie znać, nie rozumieć czegoś wcale, zupełnie»: (...) z dumą nosi dobre polskie nazwisko. Nosi, choć tylko z pochodzenia jest Polką i ani w ząb nie zna pięknej mowy Mickiewicza. CKM 3/1998. Bracia Madejewscy coś wyciągali z silników, coś wkładali, wymieniali. Cała czwórka prowadziła niezwykle fachowe rozmowy, których mój ojciec ani w ząb nie rozumiał, choć bardzo pragnął poznać sekrety owych kapryśnych pojazdów... K. Gałczyńska, Nie wrócę.

8. Ostrzyć sobie zęby na kimś «mówić o kimś źle, złośliwie, krytykować, obmawiać kogoś»: Wszyscy sobie ostrzą zęby na niej, ale i ona sama nie jest bez winy (...). Roz bezp 1999.

9. Ostrzyć (sobie) zęby na kogoś, na coś «chcieć czegoś, wiązać z czymś, z kimś nadzieje, plany»: (...) wszystkie eleganckie francuskie, włoskie i amerykańskie domy mody ostrzą sobie zęby na przepastne rynki azjatyckie. TSt 9/1996.

10. pot. Szczerzyć, suszyć zęby (do kogoś) «uśmiechać się szeroko, często zalotnie, wdzięcząc się do kogoś»: Przyglądał się obrazowi, na którym tęga wiejska dziewczyna szczerzyła zęby do ułana. T. Różewicz, Opowiadania. Suszyła zęby do młodego Pruszaka i chichotała z nim o czymś tam ich własnym. S. Żeromski, Wiatr.

11. Zacisnąć, zaciąć zęby «postanowić wytrwać i robić coś nadal mimo trudności i przeszkód»: (...) ojciec z bratem zawsze krytykowali sposób, w jaki jeżdżę. „Kiedy patrzę, jak ty jeździsz, to mi się żyć odechciewa” – zwykli komentować moje wysiłki. A ja, „podbudowana” takim zdaniem, zaciskałam zęby i mozolnie zgłębiałam tajniki prowadzenia auta. WO 23/09/2000. W nowej drużynie również nie łatwo będzie zdobyć miejsce w składzie? – To prawda, ale nie mogę narzekać. Trzeba „zacisnąć zęby” i walczyć. GWr 18/03/2000. Zbierz sia, Drozd, do kupy, g.... to kogo obchodzi, że sam ty został, zęby zatnij i takoż nie daj sia, nie tylko twój dom spalony. H. Auderska, Lato.

(Choć) wbij zęby w ścianę zob. ściana 2.

Coś jest nadszarpnięte, draśnięte, nadgryzione zębem, przez ząb czasu zob. czas 4.

Ktoś uzbrojony po zęby zob. uzbrojony.

Ktoś z nożem w zębach zob. nóż 3.

Nie móc, nie potrafić, nie umieć itp. utrzymać języka za zębami zob. utrzymać 2.

Nosić koszulę w zębach zob. nosić 6.

Płacz i zgrzytanie zębów zob. płacz.

Połamać sobie zęby na czymś zob. połamać 1.

Trzymać język za zębami zob. język 16.

Wziąć kogoś na ząb zob. wziąć 7.

Zemleć, mleć w zębach słowa, przekleństwa zob. zemleć.

Zgrzytać zębami zob. zgrzytać.

Zjeść zęby na czymś zob. zjeść 3.